فوبیا (ترس مرضی) چیست؟ | انواع، علائم، علل، درمان

فوبیا به انگلیسی ( phobia ) یکی از اختلالات شایع روانی است که در آن فرد نسبت به یک موقعیت، موجود زنده، مکان یا شی، ترس بسیار شدید و غیر منطقی را تجربه می کند. این ترس ها معمولا ثابت و پایدار هستند.

در این نوشته از سلسله مقالات روانشناسی قصد داریم تعریف کاملی از فوبیا یا ترس مرضی به همراه انواع، علائم، علل و درمان آن، به زبان ساده بنویسم. اما پیش از هر چیز، ابتدا تفاوت فوبیا با ترس های عادی را بررسی می کنیم. با ما همراه باشید.

تفاوت فوبیا با ترس های عادی

همه ما ممکن است در زمانهایی احساساتی از جنس ترس و اضطراب را تجربه کنیم. این احساسات ممکن است در اولین روز کاری، جلسه سخنرانی یا قبل از عمل جراحی بروز بدهند. در این زمانها ممکن است ما علائمی مانند: لرزش انگشتان و یا افزایش ضربان قلب را در خود ببینیم.

ترس های فوق ترسهایی معمول هستند و اتفاقا به ما کمک می کنند که برای کاری که قرار است انجام شود آمادگی کامل داشته باشیم. اگر دانش آموز ترس از رد شدن در امتحان را نداشته باشد احتمالا مطالعه کمتری خواهد داشت.

تفاوت فوبیا ( ترس مرضی) با ترسهای فوق در این است که فرد واکنش های غیرطبیعی و بسیار شدیدی نسبت به منبع ترس نشان می دهد. این درحالی است که منبع ترس، آنچنان خطرناک نیستند و اتفاقا ایمن است.

در فوبیا فرد خود می داند که ترسهایش غیر منطقی و غیر طبیعی است. ولی نمی تواند واکنش های خود را کنترل کند. واکنش های شدید، باعث می شود که روند زندگی او دچار مشکل شود و او بالاجبار ساختار زندگی خود را طوری طرح ریزی می کند که با این عوامل روبرو نشود.

انواع فوبیا

انواع مختلفی فویبا از وجود دارد. فوبیا به یک موجود زنده ( مثلا ترس شدید از سگ ) یا فوبیای مار، ترس از آسانسور، ترس از حضور در مکانهای شلوغ و غیره .. نمونه هایی از انواع فوبیا هستند. اما به طور کلی انواع فوبیا را در سه دسته تقسیم می کنند:

1-فوبیا مشخص (ساده)

ترس شدید و غیر منطقی از یک موضوع معین را فوبیای مشخص (به انگلیسی Specific phobia) می گویند. به دلیل اینکه این نوع ترس مرضی علتش مشخص است به آن ترس مرضی ساده نیز می گویند. فرد معمولا به دلیل اجتناب از موضوع بوجود آورنده ترس در تمام طول روز درگیر آن نیست. فوبیای مار یا حشرات نمونه ای از این دسته است.

2-جمع هراسی یا اختلال اضطراب اجتماعی

جمع هراسی (Social phobia) یا اختلال اضطراب اجتماعی (social anxiety) ترس عمیق از انسانها و نگرانی شدید از قضاوت آنها نسبت به فرد است. این ترس بسیار اغراق آمیز و محدود کننده است و با کم رویی تفاوت دارد.

3- آگروفوبیا

آگروفوبیا به انگلیسی (Agoraphobia)، ترس از موقعیت هایی است که در آن فرد نمی تواند به راحتی از آن خارج شود. این موقعیت می تواند یک بازار شلوغ باشد. در این لحظه فرد تصور می کند که نمی تواند از بین جمعیت به بیرون برود و دچار واکنش های شدیدی مانند تعرق یا از حال رفتن می شود.

برخی به اشتباه اگروفیا را فقط منحصر به ترس از مکانهای با فضای بسته ( مثلا حضور در تالار) می دانند. در حالیکه این نوع از فوبیا می تواند در هر موقعیتی که فرد احساس کند خروج از آن به آسانی امکان پذیر نیست دیده شود. ترس از آسانسور نیز جزو دسته آگروفیا محسوب می شود.

جمع هراسی و آگروفیا را به دلیل آنکه علت و عامل بوجود آورنده آن براحتی قابل تشخیص نیست فوبیا پیچیده ( به انگلیسی complex phobias ) نیز نامیده می شود. ترس های مرضی این دسته نیز به راحتی قابل اجتناب نیستند و معمولا تاثیر شدیدتری بر کیفیت زندگی فرد می گذارند.

ممکن است فردی در کنار ترس مرضی پیچیده یک یا چند ترس مرضی ساده نیز داشته باشد.

شایع ترین نمونه های ترس مرضی

شایع ترین نمونه های ترس های مرضی عبارتند از:

• کلاستروفوبیا (تنگنا هراسی): ترس از فضاهای تنگ و محدود
• ترس از پرواز (Aerophobia): ترس از سوار شدن در هواپیما
• ترس از حشرات (Arachnophobia): ترس از عنکوبتها و..
• ترس از رانندگی (Driving phobia): ترس از رانندگی یا سوار شدن
• فوبیای استفراغ (Emetophobia): ترس شدید از استفراغ کردن
• هراس از سرخ شدن (Erythrophobia): ترس شدید از قرمز شدن و سرخ شدن پوست صورت
• ترس از بیماری (Hypochondria): نگرانی مفرط و بیمارگونه از سلامتی خویش
• حیوان هراسی (Zoophobia)
• ترس از آب
• ترس از ارتفاع
• ترس از خون
• ترس از آسانسور
• ترس از تونل

علائم فوبیا

افراد مبتلا به فوبیا علائم و نشانه های زیر را تجربه خواهند کرد. این نشانه ها در اکثریت آن ها رایج هستند:

• احساس اضطراب غیر قابل کنترل ، وقتیکه که در معرض منبع ترس هستند.
• احساس این که تحت هر شرایطی از منبع ترس باید دوری کرد.
• ناتوانی در عملکرد مناسب هنگام برخورد با عامل ترس.
• در حالیکه فرد می داند ترس او غیر منطقی و اغراق آمیز است ، اما نمی تواند احساسات خود را کنترل کند.

فردی که فوبیا دارد احتمالا تجارب وحشتناک وشدیدی از ترس را تجربه خواهد برخی از علائم فیزیکی (جسمی) ترس مرضی عبارتند از :

• عرق کردن
• تنفس غیرطبیعی ( نفس نفس زدن )
• افزایش ضربان قلب
• لرزش اندامها
• احساس سردی و لرز
• احساس خفگی
• احساس درد در قفسه سینه
• دلشوره
• سوزن سوزن شدن
• خشکی دهان
• گیچی و عدم تعادل
• حالت تهوع
• سرگیجه
• سردرد

این احساسات و علائم فوبیا ممکن است براحتی حتی با تصور آن شی یا موجود برای فرد بروز بدهند. در کودکان کوچکتر ممکن است کودک گریه کند و یا به شما بچسبد و یا تلاش کند که در پشت شما مخفی شود. همچنین کودکان ممکن است در این مواقع بی قرار بشوند.

علل فوبیا

در بیشتر موارد فوبیا در دوران کودکی (7 تا 11 سال) بروز می دهد اگرچه امکان بروز آن در هر سنی نیز وجود دارد. فاکتور های متعددی می توانند سبب فوبیای مشخص یا ساده شوند. تجربه یک حادثه وحشتناک (حمله یک سگ به فرد)، مشاهده یک حادثه (دیدن یک تصادف)، مشاهده و الگو برداری از دیگران (از مادر، پدر ویا دیگر نزدیکان کودک) و یا مشاهده یک حادثه تروریستی در تلویزیون و رسانه ها همه می توانند جزو علل ترس مرضی باشند.

در خصوص علت فوبیای پیچیده، محققان هنوز نیاز به اطلاعات بیشتری دارند تا متوجه شوند که چه عاملی سبب اضطراب اجتماعی یا اگروفوبیا می شود. با این حال اعتقاد بر این است که ترکیبی از عواملی از ژنتیک ، تجارب زندگی و فعل و انفعالات شیمیایی مغز تاثیر گذار هستند.

واکنش مغز در هنگام بروز ترس های مرضی

در فوبیا مناطقی از مغز که در ارتباط با ترس ها و استرس ها هستند خاطرات و رویدادهای را گذشته را بصورت نامناسب و اغراق آمیزی بازنوازی می کنند. بخش های از مغز ما وظیفه ذخیره سازی و بازنوازی (یادآوری) رویدادهای ترسناک را بر عهده دارند. هر زمان که بعدا ما رویدادی مشابه خاطرات ترسناک گذشته را تجربه می کنیم ، همان احساسهای ترسناک گذشته یادآوری می شوند. به همین دلیل است که بدن ما در این مواقع واکنش های مشابه ای ( افزایش ضربان قلب ، عرق کردن ..) را نشان می دهد.

محققان شواهدی از ارتباط بین آمیگدال( نام منطقه ای بادامی شکل از مغز) و فوبیا پیدا کرده اند. فعالیت آمیگدال در هنگام مواجه فرد با عامل بوجود آورنده ترس، بسیار بیشتر از حد معمول بوده است. فعالیت زیاد این ناحیه منجر به آزاد شدن هورمون های ” جنگ یا پرواز ” شده که اینها بدن را دربالاترین حد استرس قرار می دهد.

درمان ترس های مرضی

خوشبختانه درمان فوبیا تا حدودی زیادی امکان پذیر است. افرادی که ترس بیمار گونه دارند از مشکلات خود آگاه هستند و این خود قدم مهمی برای شروع درمان است.

مراجعه به مراکز مشاوره و روانشناسی اولین گام برای شروع درمان پس از تشخیص است.

برخی از بیماران دارای ترس مرضی با فرار کردن از منبع ترس واکنش های فوبیک خود را کم می کنند. همانطور که می دانید این اجتناب ها و فرار ها در سبک زندگی فرد مشکلاتی زیادی به وجود می آورد.

برای هر فرد دارای ترس بیمارگونه می بایست یک برنامه درمانی جداگانه طرح ریزی کرد. برای هیچ دو فرد بیمار، نمی توان یک درمان یکسان استفاده کرد.

گزینه های درمان فوبیا در کودکان و بزرگسالان شامل :

1. تکنیک های خود درمانی
2. مراجعه به رواشناس یا مشاور
3. استفاده از دارو

برای یافتن آدرس و تلفن تماس مراکز روانشناسی در شهر خود روی لینک زیر کلیک کنید:
لیست مراکز مشاوره و روانشناسی کشور

در ادامه روش های درمان فوبیا را بیشتر بررسی می کنیم.

1- تکنیک های خود درمانی

هر فوبیایی شرایط خاص خود را دارد. بنابراین برنامه خود درمانی هر فردی ممکن است متفاوت باشد. شما ممکن است تصمیم بگیرید که در کنار خود درمانی از کمک مشاور نیز استفاده کنید.

عناصر برنامه خود درمانی در ترس مرضی می تواند شامل:

• تغییر سبک زندگی : برخی از تغییرات ساده در سبک زندگی نظیر : ورزش منظم ، تغذیه مناسب ، خواب کافی ، نخوردن کافئین یا دیگر محرک ها می تواند در کاهش واکنش های فوبیک موثر باشد.
• شرکت در دوره های CBT : در پایین به تفصیل توضیح خواهیم داد.
• شرکت در جلسات گروه درمانی : یک راهکار مناسب که در آن با دیگر افراد که فوبیا داشته اند تجارب خود را به اشتراک می گذارید.
• استفاده از تکنیک مواجهه درمانی (اکسپوژر تراپی)  : مواجه کردن تدریجی فرد با شی یا موقعیتی که از آن می‌ترسد. این روند تا زمانی ادامه پیدا می کند تا ترس فرد از بین برود. برای نمونه اگر شما فوبیای مار دارید در ابتدا فقط یک مار را تصور می کنید وسپس تصویر آن را می بینید…. در نهایت شما به باغ وحش می روید و یک مار واقعی را از نزدیک می بینید.
• تکنیک های آرام سازی ( relaxation techniques ) : یک سری از تمرینات فیزیکی هیستند که به شما کمک می کنند تا آرام تر شوید و کنترل بهتری روی تنفس خود داشته باشید.
• تصویر سازی ( visualisation ) : در حین اجرای تکنیک های ریلکسیشن فرد بصورت ذهنی تصور می کند که با موقعیتی که سبب اضطراب و ترس شدید اش شده مواجهه شده است.
• ترکیبی از موارد فوق

2- مراجعه به رواشناس یا مشاور

از موثرترین روشهای درمان ترس مرضی مراجعه به مراکز مشاوره و کمک گرفتن از یک متخصص روانشناسی خبره در این زمینه است. روانشناس با در نظر گرفتن شرایط شما می تواند از رویکردهای مختلفی از جمله درمان شناختی رفتاری ( CBT ) ، مواجه درمانی ( Exposure therapy ) استفاده کند. در ادامه بصورت مختصر این دو رویکرد شایع در درمان ترس بیمارگونه را توضیح خواهیم داد.

1. مواجهه درمانی : عبارت است از مواجه کردن تدریجی فرد با شی یا موقعیتی که از آن می‌ترسد. در این رویکرد فرد به دفعات با موقعیت ترسناک مواجه می‌شود و به مرور ، این مواجهه شدیدتر و موقعیت ترسناک ، دشوارتر می‌شود. برای مثال، اگر فرد از بیرون رفتن از خانه هراس داشته باشد ، درمانگر ابتدا از بیمار می‌خواهد که این موقعیت اضطراب زا را صرفا تجسم کند. بعد از مدتی، ممکن است از او خواسته شود به همراه او از خانه خارج شود تا این که ترسش کاملاً از بین برود.
2. درمان شناختی رفتاری ( CBT ): یکی از رویکردهای روان درمانی که به شما در مدیریت مشکلاتتان کمک می کند. تمرکز این رویکرد بر روی افکار ، احساس ها و رفتارها نادرست است. روان‌درمانگران از طریق آموزش این رویکرد به فرد ، احساسات و رفتارهای او را از طریق تغییر الگوهای فکری و باورهای‌شان، تغییر می‌دهند.

3- استفاده از دارو در درمان ترس مرضی

معمولا استفاده از دارو پیشنهاد اولیه برای درمان فوبیا نیست. چرا که مراجعه به مراکز مشاوره، موثر و بدون عوارض جانبی است. با این حال در برخی از مواقع تجویز دارو بخصوص در دوره های کوتاه، برای کاهش مشکلات اضطراب فرد نیز در برنامه درمانی قرار می گیرد.

3 نوع از داروهایی که در درمان ترس مرضی مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از :

1. دارو های ضد افسردگی (Antidepressant)
2. آرام‌بخش‌ها (Tranquillizers)
3. بلوک‌کننده بتا (beta-blockers)

1- داروهای ضد افسردگی:

داروهای ضد افسردگی برای کاهش اضطراب مفید می باشند. داروهایی با عنوان بازدارنده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs) جزو این دسته هستند که در کنترل اضطراب و اضطراب اجتماعی می توانند مفید باشند. برخی از داروهایی این دسته عبارتند از:

• اسیتالوپرام (Escitalopram) فروش تحت نام تجاری لگزوپرام
• سرترالین
• پاروکستین

شابع ترین عوارض جانبی این داروها ، حالت تهوع ، سردرد ، مشکل در خواب است. ممکن است در شروع استفاده از این دارو اضطراب شما بیشتر شود.

2-آرام‌بخش‌ها

بنزودیازپین یک گروه از داروهایی هستند که در دسته آرام بخش ها تقسیم بندی می شوند. دیازپام یکی از داروهای پرفروش این دسته است که در کنترل اضطراب شدید موثر است.

همانند داروهای ضد افسردگی ، داروهای بنزودیازپین نیز با کم کردن دوز مصرف، به آرامی قطع می شوند. قطع کردن ناگهانی این دسته از داروها منجر به بروز عوارضی خواهد شد.

3- بلوک‌کننده های بتا

داروهای مسدود کننده بتا ، در درمان برخی از مشکلات قلبی استفاده می شوند. این داروها در کاهش علائم ناشی از اضطراب شدید از جمله تپش قلب نیز می توانند موثر باشند.

داروهای مسدود کننده بتا در کاهش ضربان قلب و کاهش فشار خون میتوانند مفید باشند. پروپرانولول (propranolol) (بانام‌های تجاری ایندرال و پرانول) یکی از داروهای شایع این دسته است که در درمان اضطراب تجویز می شود وعوارض جانبی آن عبارتند از :

• مشکلات گوارشی
• سردی انگشتان
• خستگی
• مشکلات خواب

جمع بندی

ما در این مقاله به طور مفصل درباره ترس های مرضی یا فوبیا صحبت کردیم. انواع آن ، علائم، علل و راه های درمان را نیز مورد بررسی قرار دادیم. در صورتیکه شما یا فرزندتان، نسبت به شخص یا مسئله ای فوبیا دارید، پیشنهاد می کنیم از طریق لیست مراکز قرار داده شده در متنف به کلینیک های روانشناسی مراعه کنید. به کمک یک مشاور با تجربه میتوانید تا حد زیادی فوبیای خود را بر طرف کنید.

اگر هنوز در این باره سوالی دارید در زیر همین متن برای ما کامنت کنید. در اولین فرصت پاسخگوی شما عزیزان هستیم.

برخی منابع

What are phobias?