همه چیز درباره کمبود توجه – بیش فعالی در کودکان (ADHD)

خانواده محمد از دست او خسته شده اند. محمد از وقتی به دنیا آمده است، کم خواب بوده و انگار اصلاً انرژی اش تمام نشدنی است. رفتارهای محمد معمولاً غیر قابل پیش بینی بوده و خانواده اش نگران آسیب رساندن او به خودش هستند. این رفتارها موجب پریشانی و تشنج در خانواده اش شده و فرصت استراحت را از آن ها گرفته است.

هم چنین محمد در مدرسه دانش آموز بسیار پر سر و صدایی می باشد. در کلاس درس توجهی نمی کند. جواب سؤلاتش را بلافاصله و بدون فکر کردن می دهد. تکالیف مدرسه اش را به سرعت و کاملاً ناخوانا می نویسد. کارهایی را که شروع کرده، به پایان نمی رساند. پیوسته جایش را عوض می کند. و …

اختلال رفتاری که در این کودک مشاهده می شود، اختلال کمبود توجه – بیش فعالی یا همان ADHD است.

شاید هر یک از ما گاهی اوقات رفتارهای کودکان مبتلا به این اختلال را از نزدیک مشاهده کرده ایم، که تحمل آن ها واقعاً دشوار هست. اما اختلال کمبود توجه – بیش فعالی دقیقا چیست؟ چطور باید با کودکان مبتلا به این اختلال رفتار کنیم؟ چگونه باید تشخیص دهیم که کودکمان به این اختلال دچار است؟ و چه روش های درمانی برای این اختلال وجود دارد و … . با ما همراه باشید تا در این نوشته شما را با همه ی ویژگی های کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه – بیش فعالی، آشنا کنیم.

تعریف اختلال کمبود توجه – بیش فعالی

اختلال کمبود توجه ، یک اختلال عصبی – زیستی است که با میزان نامناسب بی توجهی به لحاظ تکاملی در دوران رشد، رفتارهای تکانه ای و در برخی موارد بیش فعالی مشخص می گردد. به عبارتی اختلالی است که در آن کودک مبتلا به پر تحرکی، بی توجهی و رفتارهای ناگهانی می باشد. این اختلال در سنین ابتدایی کودکی آغاز شده و اگر به آن توجه نشود و جدی گرفته نشود، تا سال های زیادی فرد را درگیر نموده و آزار می دهد.

به طور کلی این اختلال معمولا دارای سه ویژگی و علامت مهم می باشد:

1. کم توجهی (کم دقتی)
2. بیش فعالی (تکانش گری ، فزون کنشی)
3. اعمال و رفتارهای غیر قابل پیش بینی ( رفتارهای که انگیزۀ آنی دارند و بدون فکر قبلی انجام می شوند)

میزان شیوع این اختلال در پسران بیش تر از دختران است. شروع اختلال معمولاً قبل از 4 سالگی آغاز می گردد.

اگر اختلال کمبود توجه – بیش فعالی به موقع تشخیص داده نشود و برای درمان آن اقدامی صورت نگیرد ، به شدت می تواند در شرایط و آینده کودک تأثیر بگذارد.

اختلال ADHD به چند نوع تقسیم می شود که در ادامه آنها را بررسی می کنیم.

انواع اختلال کمبود توجه – بیش فعالی

این اختلال دارای سه نوع زیر می باشد:

1- نوع پرتحرکی یا تکانش گری

در نوع پر تحرکی یا تکانش گری، کودک بسیار پرتحرک است و عمدتاً دست به کارهای خطرناک از جمله ؛ بالا رفتن از دیوار یا کمدها ، بازی با وسایل برقی و … می زند. کودک رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان می دهد. پرحرف است و می خواهد جلب توجه کند. حرکت های بی خود از خود نشان می دهد و زیاد با دست هایش بازی می کند. برای انجام هر کاری عجله می کند و همیشه در حال دویدن است.

این نوع از اختلال کمبود توجه – بیش فعالی در پسران شایع تر است.

2- نوع بی توجهی

در این مورد کودک بیش ترین مشکل را در نگهداری توجه و تمرکز دارد. کودک هیچ توجهی به صحبت های طرف مقابل نمی کند. در به اتمام رساندن کارهایش مشکل دارد. حتی در کارهای مورد علاقه اش به جزئیات بی توجه است. در زمان بازی یا انجام تکالیف تمرکز کافی ندارد. وسایل خود را مدام گم می کند یا در خانه و مدرسه جا می گذارد. این نوع از اختلال در دختران شایع تر است.

3- نوع مختلط

در این نوع کودک هم نشانه های بی توجهی و هم نشانه های تکانش گری را داراست.

همۀ این ها عواملی هستند که با ورود هر کودک به مدرسه قابل مشاهده و تشخیص اند.

علائم اختلال ADHD

همان طور که می دانید کودکان به لحاظ فعالیت های حرکتی بسیار متفاوت اند. آن ها در تمام طول روز در حال فعالیت و جنب و جوش هستند. اما در تفاوت آن ها با کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه – بیش فعالی ، در نشانه های است که کودکان مبتلا به این عارضه در تمام طول روز در خانه ، مدرسه ، اجتماع و در جمع دوستان و هم سالانشان مشاهده می شود.

این علائم و نشانه ها در سه جنبه مورد بررسی قرار می گیرند :

1- بیش فعالی

• پریدن ، جهیدن ، دویدن و بالا و پایین رفتن های بیش از اندازه از میز و صندلی های اتاق
• جنب و جوش زیاد در هنگام انجام کارها  
• اختلال در خواب (بی خوابی )
• ناتوانی در انجام بازی های ملایم و آرام
• عجله کردن در پاسخ به سؤالات و پاسخ دهی نامناسب
• تند تند صحبت کردن و قطع کردن صحبت دیگران

2- کمبود توجه

• حواس پرتی
• رفتارهای تکانشی
• ناتمام گذاشتن کارها
• ناتوانی در توجه و تمرکز هنگام انجام کارها و فعالیت های روزانه
• فراموشی در انجام فعالیت های روزانه
• گم کردن اشیاء و اسباب بازی ها و وسایل مدرسه
• ناتوانی در پیروی از فرمان ها و دستورالعمل ها
• بی توجهی به سخنان دیگران

3- نوع مختلط

داشتن علائم کمبود توجه و بیش فعالی به طور هم زمان

کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه – بیش فعالی به طور غیر عمدی و کاملاً ناخودآگاه این علائم و رفتارها را از خود نشان می دهند ؛ یعنی هیچ کنترلی بر رفتار و اعمال خود ندارند.

معمولاً این کودکان با افزایش سن بهتر می شوند. البته بهبودی تا قبل از 12 سالگی بعید است. اما بین سنین 12 تا 20 سالگی اکثریت مبتلا به این اختلال بهبود می یابند. در 15 تا 20 درصد موارد علائم تا بزرگسالی باقی می مانند. افراد مبتلا به اختلال کمبود توجه – بیش فعالی در بزرگسالی علائم مربوط به پرتحرکی را ندارند بلکه بیش تر بی قراری دارند ، تکانه ای عمل می کنند و اختلال توجه و تمرکز نشان می دهند.

یکی از مشکلات و علائم این اختلال در کودکان مبتلا ، اختلالات گفتار و زبان می باشد که در زیر شرح داده می شوند.

مشکلات گفتار و زبان در افراد مبتلا به اختلال ADHD

همان طور که اشاره شد یکی از مشکلاتی که افراد مبتلا به اختلال کمبود توجه – بیش فعالی با آن درگیر هستند ، اختلالات مربوط به حوزۀ گفتار و زبان است. این اختلالات عبارتند از :

• ضعف در مهارت های حرکتی و باز بودن دهان و ضعف در کنترل زبان
• دشواری در درک مناسب نشانه های کلامی، غیر کلامی و موقعیتی
• دشواری در سازماندهی ، طراحی ، نظارت ، ارزیابی و پاسخ ها
• ضعف در مهارت های کاربرد واژه ها ، و از جمله دادن پاسخ های نابجا و نامناسب
• پریدن در سخنان دیگران ، عدم رعایت نوبت و دشواری در پایبندی به موضوع بحث

با مشاهده مشکلات گفتار و زبان، مراجعه به یک گفتاردرمانگر میتواند بسیار کارساز باشد. در زیر لیست مراکز گفتاردرمانی در سراسر کشور را برای شما عزیزان آورده ایم:
مراکز گفتار درمانی

سایر مشکلات همراه با این اختلال

سایر مشکلات و اختلالات همراه با اختلال کمبود توجه – بیش فعالی عبارتند از :

• فعالیت های حرکتی بیش از حد
• عدم هماهنگی حرکتی
• اختلال در درک شنیداری و بینایی
• دشواری در یادداشت برداری در مدرسه
• اعتماد بنفس پایین
• در معرض خطر ابتلا به اختلال های رفتاری ، مانند جسارت و مخالفت نابجا
• اضطراب
• پایین بودن آستانۀ امیدواری
• سابقه کاری یا تحصیلی ناپایدار
• دشواری در پیش بینی پیامدها و تجربه اندوزی از خطاها

علل بروز اختلال کمبود توجه – بیش فعالی در کودکان

علل ایجاد این اختلال ناشناخته می باشد. هر چند که در نظریه های ارائه شده، علل بیوشیمیایی، حسی و حرکتی، فیزیولوژیکی و رفتاری برای آن مطرح شده است.

اختلال کمبود توجه – بیش فعالی جزو اختلال های چند عاملی است و با ریشۀ ژنتیکی و محیطی در ارتباط است. عامل ژنتیکی این اختلال بیش تر در پدران کودکانی که دچار بیش فعالی هستند، وجود دارد. اما عوامل محیطی نیز بر افزایش شدت این عارضه بسیار مؤثر هستند.

هم چنین این اختلال در کودکانی که مادران آن ها در دوران بارداری سابقۀ استعمال دخانیات یا مصرف داروهای دیگر را داشته اند، شیوع بیش تری دارد.

نحوه تشخیص

همان طور که می دانید، آزمایش یا تست خاصی برای تشخیص این اختلال وجود ندارد. برای تشخیص درست و اشتباه نگرفتن آن با اختلالات دیگر، باید کودک را به یک درمانگر روانشناس، عصب شناس و روانپزشک معرفی کنید.

از طریق لینک زیر می توانید آدرس مراکز روانشناسی در شهر خود را پیدا کنید:
لیست مراکز مشاوره و روانشناسی کشور

در زیر معیارهای قابل تشیص برای این اختلال را بیان می کنیم. اما برای تشخیص شرط زیر را در نظر داشته باشید:

وجود حداقل 6 مورد از نشانه های عدم توجه که در زیر آمده اند، دست کم به مدت 6 ماه با شدتی که سبب ناسازگاری شده و با سطح تکاملی فرد تطابق نداشته باشد.

وجود حداقل 6 مورد از نشانه های عدم توجه که در زیر آمده اند، دست کم به مدت 6 ماه با شدتی که سبب ناسازگاری شده و با سطح تکاملی فرد تطابق نداشته باشد.

از جمله معیارهای تشخیصی مربوط به این اختلال می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- بی توجهی

• غالبا نمی توانند به جزئیات به دقت توجه نماید و یا مرتکب خطاهای ناشی از سهل انگاری در تکالیف مدرسه ، محل کار و یا سایر فعالیت ها می شوند.
• غالبا برای حفظ توجه خود در وظایف محوله یا فعالیت های مربوط به بازی ، مشکلاتی دارند.
• هنگامی که مستقیما با آن ها صحبت می شود ، به نظر می رسد که گوش نمی دهند.
• غالبا مشکلاتی در امر درک وظایف و فعالیت ها دارند.
• از دستورات اطاعت نکرده ، نمی توانند تکالیف مدرسه ، کارهای خانه ، و وظایف خود را در محل کار را به پایان برسانند.
• از شرکت در فعالیت های که مستلزم کار ذهنی پیوسته است ، اجتناب کرده و یا با بی میلی انجام می دهند.
• غالباً حواس آن ها در اثر محرک های خارجی به راحتی پرت می گردد.
• غالباً در فعالیت های روزمره فراموش کار هستند.

2- پرفعالیتی

• غالباً با دست ها و پاهای خود بازی کرده و بر روی صندلی نیز پیچ و تاب می خورند.
• در کلاس درس یا سایر موقعیت های که از آنان انتظار می رود در جای خود بنشینند ، غالبا محل نشستن خود را ترک می گویند.
• در موقعیت های که تحرک ، چندان شایسته نیست ، جابجا می شوند.
• غالبا برای بازی کردن به آرامی و یا شرکت در فعالیت های تفریحی به صورت بی سر و صدا ، مشکلاتی دارند.
• غالبا رفتاری “شتاب زده” داشته و به گونه ای رفتار می کنند که گویی “موتوری به آن ها بسته شده است”

3- رفتارهای تکانه ای

• غالبا قبل از کامل شدن پرسش ، پاسخ خود را با شتاب بیان می کنند.
• غالبا برای رعایت نوبت مشکلاتی دارند.
• غالبا به حقوق دیگران بی احترامی می کنند.

برخی از اختلالات ناشی از این علائم ، دست کم در دو موقعیت مختلف مشاهده می گردند. همچنین باید شواهد روشنی از اختلالات بارز در عملکردهای اجتماعی، تحصیلی و یا شغلی وجود داشته باشند.

نحوه رفتار با کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه – بیش فعالی در مدرسه

نحوۀ برخورد معلمان با این کودکان بسیار مهم و سرنوشت ساز است. معلمان باید میزان انتقاد و عیب جویی از این دانش آموزان را به حداقل ممکن کاهش دهند. میزان توجهشان به این کودکان باید متناسب بوده و کم و زیاد نشود.

هم چنین یک رابطه عاطفی بسیار سازنده و مثبت بین خود و این دانش آموزان برقرار کنند و هم زمان با مشاور مدرسه ، مدیر و والدین کودکان ، روانشناس و روانپزشک کودک در ارتباط باشند.

تدریس و آموزش به این دانش آموزان باید در موقعیت های باشد که توجه آن ها به معلم است. هم چنین باید تکالیفی برای آن ها تعیین کرد که به مدت زمان کوتاهی نیاز دارند. تکالیفی که طولانی و زمان بر هستند ، به بخش های کوچک تر تقسیم شوند تا حجم فشار به اندازۀ توجهشان کاهش یابد.

درمان اختلال کمبود توجه – بیش فعالی در کودکان

از آن جا که عوامل متعددی از جمله عوامل روانی ، اجتماعی ، فیزیولوژیکی ، ژنتیکی، رشدی و عصبی در ایجاد این اختلال دخالت دارند ؛ یعنی شناخت مشخصی در مورد سبب شناسی این اختلال در دست نیست در نتیجه این امر باعث شده تا روش های مشخص و قاطعی هم برای درمان آن مطرح نشود. اما می توان با استفاده از روش های گوناگون علائم آن را تحت کنترل درآورد.

درمانگران معالج سعی می کنند با مطالعۀ همۀ موارد، درمان های بلند مدتی را متناسب با ویژگی های هر کودک تجویز کنند.

اهداف روش های درمانی

هدف از روش های درمانی در کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه – بیش فعالی عبارت است از:

1. کمک به کودک برای کنترل رفتارهای شتاب آمیز.
2. کمک به والدین و اطرافیان کودک تا شرایطی را برای او به وجود آورند که بتواند علائم بیماری را به خوبی تحت کنترل خود درآورد.

انواع روش های درمانی

در کل روش درمان این اختلال می تواند روان درمانی یا دارویی به تنهایی یا هم ترکیبی از هر دو روش درمانی باشد.

درمان دارویی بر اساس داروهای محرک عصبی و غیر محرک استوار است. از جمله داروهای محرک، دارویی مانند متیل فیدات (قرص ریتالین) و دگزامفتامین است. داروهای غیر محرک مانند آتوموستین و داروهای MAOLs می باشد.باید شواهد روشنی از اختلالات بارز در عمل کردهای اجتماعی ، تحصیلی و یا شغلی وجود داشته باشند.

درمان های غیر دارویی این بیماری عبارتند از : کاردرمانی ، گفتار درمانی و درمان شناختی – رفتاری ، خانواده درمانی، مداخله در مدرسه، آموزش مهارت های اجتماعی، آموزش مدیریت والدین و نوروفیدبک.

نقش خانواده و والدین

کمک های اعضای خانواده و والدین یک عامل مهم و مؤثر در کاهش علائم اختلال کمبود توجه – بیش فعالی در کودکان مبتلا و شیوۀ تعامل والدین با آنهاست. آموزش والدین و اعضای خانواده می تواند در چگونگی ارتباط با کودک و به کار بستن شیوه های نوین درمانی بسیار مفید و مؤثر باشد.

بازی درمانی

اخیراً بهبود اختلال کمبود توجه – بیش فعالی از طریق بازی درمانی نیز در بین متخصصین رواج یافته است. بازی درمانی اصول درمانی زیادی را در برمی گیرد و به بچه ها کمک می کند تا در مورد مشکلاتشان گفتگو نمایند. هم چنین به آن ها مهارت های ویژه شناختی و رفتاری را یاد می دهد.

برای مثال کودکی که مشکلات خود کنترلی دارد ، مهارت های مهم اجتماعی مثل رعایت نوبت ، گوش دادن به صحبت دیگران ، رعایت قوانین بازی و … را در حین بازی درمانی یاد می گیرند.

مراکز بازی درمانی تهران

سایر روش های درمانی

علاوه بر والدین ، معلمان نیز می توانند در امر درمان این اختلال به کودکان کمک نمایند. فوری ترین و اختصاصی ترین روش درمانی برای معلمان «اقتصاد ژتونی» است. دراین روش معلم پس از مشخص کردن رفتار هدف در کودک (زمانی که معلم مرا صدا می کند جواب بدهم) نوع تقویت را هم مشخص کند. (یک ژتون ، کارت عکس دار ، ستاره دار و …) و پس از آن معلم در مقابل رفتار هدف ، بدون فاصله ژتون را ارائه دهد.

یکی از روش های درمانی دیگر «قرارداد وابستگی» است که شامل مذاکره پیرامون قرارداد، برای مثال من موافقم کارهای زیر را انجام دهم.

• زمانی که مرا صدا کردن جواب دهم.
• در بازی با دوستانم نوبت را رعایت کنم.
• تکالیفم را سر موقع انجام دهم.

در صورتی که کارهای بالا را انجام دهم می توانم در پایان روز کارهای زیر را به انتخاب خود انجام دهم.

• می توانم با والدینم به پارک بروم.
• مدتی با کامپیوتر بازی کنم.
• می توانم با دوستانم بازی کنم.

توصیه هایی برای کاهش علائم

توصیه های زیر برای کاهش علائم ADHD موثر هستند:

• پیاده روی: زمانی که کودک شما بیش فعال است او را به بیرون ببرید و قدم بزنید.
• خوردن صبحانه مناسب : گرسنگی ، افت و افزایش قند خون می تواند منجر به افزایش بیش فعالی شود.
• برنامه ریزی روزانه: برای کودکان برنامه روزانه مشخص کنید ، مطمئن باشید که تمام روزها طبق برنامه پیش می رود. کودکان مبتلا به این عارضه دقیقا می دانند که شما چه می خواهید در نتیجه عملکردشان بهتر می شود.
• ایجاد آرامش در یک نارحیه از خانه : قسمتی از خانه را برای فرزند خود مشخص کنید و از او بخواهید در آن جا آرام و مشغول باشد؛ مثلا نقاشی کند.
• گوش دادن به یک موسیقی آرام بخش.

پیشگیری

برای کاهش خطر ابتلا به اختلال کمبود توجه – بیش فعالی در دوران بارداری از هر چیزی که ممکن است به رشد جنین آسیب وارد کند ، اجتناب کنید. (الکل مصرف نکنید ، سیگار مصرف نکنید و…)

از قرار گرفتن کودکتان در معرض آلاینده ها و سموم جلوگیری نمایید.

جمع بندی

ما در این نوشته به طور مفصل درباره اختلال کمبود توجه-بیش فعالی صحبت کردیم. علائم، علل، راه های تشخیص و درمان و.. آن را نیز بیانن مودیم. درصورتیکه سوال یا تجربه ای درباره این اختلال دارید از طریق قسمت دیدگاه با ما به اشتراک بگذارید.

منابع

What is ADHD?

wikipedia