عقب ماندگی ذهنی در کودکان یک بحث گسترده و جامعی است. محققان بر این باورند که فقط 10 تا 15 درصد از عللی که باعث عقب ماندگی ذهنی می شوند، شناخته شده اند. شاید ما این طور تصور می کنیم که دلایل اصلی آن، بر اثر اختلالات ژنتیکی ایجاد می شود. در صورتی که همیشه این طور نیست. علاوه بر عوامل ژنتیکی، موارد دیگری هم در بروز آن موثر می باشند. با ما همراه باشید تا در این نوشته مهم ترین دلایل عقب ماندگی ذهنی را برای شما شرح دهیم.
شایع ترین علل عقب ماندگی ذهنی در کودکان و نوجوانان
فهرست عناوین این نوشته
در یک تقسیم بندی کلی دلایل عقب ماندگی ذهنی کودکان را بر اساس زمان وقوع به سه دسته کلی زیر تقسیم می کنند:
- پیش از تولد
- حین تولد
- بعد از تولد
در ادامه هر کدام از این دسته های را به صورت جداگانه بررسی می کنیم.
در طبقه بندی های اولیه علل عقب ماندگی ذهنی، تقسیم آن ها به دو عامل محیطی و ارثی بوده است. اما بعداً با مطالعاتی که در این حوزه صورت گرفت، بیش از صد نوع عامل که در این اختلال موثر هستند، شناسایی شد.
1- علل پیش از تولد
عوامل عقب ماندگی ذهنی پیش از تولد، بیش تر شامل تأثیرات ژنتیکی و کروموزومی می باشد. در کل مهم ترین آن ها هم همین عوامل قبل از تولد هستند. علل پیش از تولد که بر میزان بهره هوشی تاثیر دارند و درواقع موجب کم توانی ذهنی یا عقب ماندگی ذهنی می شوند، عباتند از:
1-1-عوامل ارثی
عوامل ارثی که باعث عقب ماندگی ذهنی می گردند، شامل اختلالات مختلفی در کروموزوم ها و سوخت و ساز متابولیسم در بدن هستند.
2-1-اختلالات کروموزومی
بسیاری از معلولیت ها ناشی از اختلال، جابجایی و کم یا زیاد شدن یکی از 23 جفت کروموزوم موجود در نطفه است. مهم ترین علل عقب ماندگی ذهنی ناشی از اختلالات کروموزومی شامل :
3-1-اختلال های رشد مغز
دو مورد از اختلال های رشد مغز «هیدروسفالی» و «میکروسفالی» نام دارند.
هیدروسفالی وضعیتی است که مایع مغزی نخاعی تولید شده در شبکه کوروئید، بیش از اندازه در بطن های مغزی و دیگر حفره های مغز انباشته می گردد و منجر به افزایش حجم آن می شود. کودکان مبتلا به هیدروسفالی، دور سر بزرگی دارند که ناشی از تجمع مایع نخاعی در مغز است. برای این کودکان وسیله ای به نام شانت (لوله) به وسیله جراحی در مغز کار می گذارند تا مایع اضافی را از مغز خارج کند. این کار باعث می شود تا جلوی بروز عقب ماندگی ذهنی گرفته شود.
کودکان مبتلا به میکروسفالی دور سر بسیار کوچکی دارند، این کودکان عقب مانده ذهنی هستند.
4-1-اختلال های مادرزادی سوخت و ساز
برخی از نقائص ارثی ناشی از خطاهای مادرزادی سوخت و ساز در اسید آمینه، کربوهیدرات و ویتامین ها و سایر عناصر موجود در بدن است. یکی از شایع ترین این بیماری ها، بیماری فنیل کتونوری است. در این بیماری بدن نمی تواند ماده ای به نام فنیل آلانین را به تیروزین تبدیل کند. در نتیجه تجمع فنیل آلانین منجر به رشد نابهنجار مغز و عقب ماندگی کودک می شود.
5-1-شرایط و اتفاقات در دوران بارداری
دوران بارداری بسیار حساس است و مادر باید از همه عوامل خطرزا دوری کند و کاملاً مراقب سلامت خود باشد. یکی دیگر از علل عقب ماندگی ذهنی در دوره پیش از تولد، شرایط و اتفاقات دوران بارداری می باشد که عبارتند از:
- سن مادر و حالات روانی او: بهترین سن ازدواج و زایمان بر طبق تحقیقات انجام شده، بین 20 تا 28 سالگی گزارش شده است. قبل از این سن به علت عدم رشد کافی اعضای تناسلی، احتمال زایمانهای مشکل زیاد است. بعد از این سن نیز خطر به دنیا آوردن کودک عقب مانده بیش تر می باشد.
- بیماری های مادر مانند: توکسوپلاسموز، سرخجه، سفلیس
- تاثیر اشعه ایکس: تاثیر این اشعه باعث اختلالاتی از قبیل عدم رشد جنین، عدم رشد مغز، کمبود وزن، هیدروسفالی، میکروسفالی، نارسائی های هوشی و بالاخره نقائص بدنی می شود. خطر آن در ماه های اولیه بارداری هم بیش تر می باشد.
- داروهای شیمایی: مصرف هر دارویی بیجا در دوران بارداری مخصوصاً در سه ماهه اول بارداری، اگر به مدت طولانی هم مصرف نشود، خالی از ضرر نیست.
- اعتیاد به الکل و دخانیات: اعتیاد والدین به مشروبات الکلی و دخانیات باعث مسمومیت می شود. در نتیجه ژن مسموم باعث نقص هوشی و ضعف عمومی در رشد طبیعی و ناهنجاری های حسی و حرکتی و گاهی سبب عقب ماندگی ذهنی و ناهنجاری های مغزی نیز می گردد.
- سوء تغذیه مادر در دوران بارداری
- ضربه های وارده به شکم مادر در دوران بارداری
کودکان داراری ناتوانی ذهنی معمولا در مهارت های کلامی و حرکتی با مشکل مواجهه می شوند. به کمک گفتار درمانی و کاردرمانی میتوان تا حدودی به بهبود کیفیت زندگی این کودکان کمک کرد. شما والدین عزیز برای یافتن آدرس مراکز کاردرمانی و گفتاردرمانی میتوانید از لیست های زیر استفاده کنید:
مراکز کاردرمانی
مراکز گفتار درمانی
2- دلایل عقب ماندگی ذهنی در حین تولد
مشکلاتی در طول زایمان نیز باعث عقب ماندگی ذهنی در کودک می شود. یکی از این مشکلات که جنین را در حین زایمان تهدید می کند، کمبود اکسیژن در مراحل انتهایی زایمان است. عفونت هایی مانند سفلیس و تبخال نیز در طول زایمان ممکن است از مادر به کودک منتقل شود. این دو بیماری می توانند منجر به بروز عقب ماندگی ذهنی کودک شوند.
مهم ترین علل عقب ماندگی ذهنی در حین زایمان جنین عبارتند از :
1-2-نارسی جنین
برخی از نوزادان در زمان تولد وزن کمتر از حد معمول دارند. نوزادان کم وزن بخش بزرگی از کسانی که در دوران نوزادی می میرند و یا معمولاً نابهنجاری های عصب شناختی از خود نشان می دهند ، را تشکیل می دهد.
2-2-زایمان های طولانی
اثرات آبستنی طولانی کاملا متغیر است. گاهی اوقات جنین به رشد خود ادامه داده و به وزنش اضافه می شود. در این شرایط به نظر می رسد که خطری متوجه او نمی باشد. اما در مواردی، جنین در بدست آوردن مواد غذایی ناکام شده و در رحم گرسنه می ماند. به طوری که وزن خود را از دست می دهد.
3-2-زایمان طبیعی
زایمان طبیعی برا ی نوزاد تا حدودی فرایندی مشکل و پر خطر می باشد. در بعضی از مواقع ضربه ها و لطمه های وارده به مغز از جمله عوارض متداول عقب ماندگی ذهنی است.
3- علل عقب ماندگی ذهنی بعد از تولد
عواملی که باعث عقب ماندگی ذهنی کودکان و نوجوانان در دوره بعد از تولد می شوند عبارتند از:
1-3-مسمومیت به وسیله مواد غذایی و دارویی
در برخی از مسمومیت های غذایی و دارویی در کودک به ویژه در دوران شیرخوارگی و خردسالگی، موجب اختلالاتی در سیستم عصبی و مغزی و در نتیجه عقب ماندگی ذهنی می گردد.
2-3-کمبود غذا و سوء تغذیه کودک
بعضی از کودکان دچار سوء تغذیه می شوند. یعنی مواد غذایی لازم را که برای رشد کودک لازم هست را دریافت نمی کنند. این امر موجب اختلال در رشد عمومی و ناتوانی عصبی و ناهنجاری های روانی گشته و عقب ماندگی ذهنی را سبب می گردد. اگر کودکی در طول حداقل سه سال اولیه سن خود دچار سوء تغذیه شود، بهره هوشی پایینی را نسبت به همسالان خود تجربه خواهد کرد. نکته مهم این است که دیگر جبران این عقب ماندگی در سنین بالا به سختی قابل جبران خواهد بود.
3-3-ناهنجاری های غدد داخلی کودک
در برخی از موارد اختلالات غدد داخلی به ویژه غده های هیپوفیز و تیروئید، نارسائی های در سوخت و ساز بدن کودک فراهم می شود. این اختلالات مانع رشد طبیعی دستگاه مغز و اعصاب کودک می گردد. هم چنین این نقض در غدد و متابولیسم بدن تولید ناهنجاری می نماید که باعث اختلالات گوناگونی در فعالیت های ذهنی و حسی و حرکتی می شود.
4-3-وارد شدن ضربه به سر کودک
در سنین اولیه هنوز جمجمه کودک محکم و استخوانی نشده است. پس هر ضربه و فشاری به راحتی بر مغز کودک اثر می گذارد و سبب ضایعات مغزی و هم چنین عقب ماندگی ذهنی و یا اختلالات حسی وحرکتی می شود. بنابراین مراقبت از کودک در این شرایط اهمیت زیادی دارد.
5-3-خستگی های جسمی و روانی
در بسیاری از موارد فرسودگی های شدید موجب ضعف و مسمومیت تدریجی بدن شده و بر مغز و اعصاب مودک اثر نامطلوب می گذارد. در نتیجه کودک از رشد طبیعی جسمی و روانی باز می ماند.
خستگی های ذهنی و روانی که به علت تعارض و کشمکش های شدید طولانی عاطفی و اضطراب و هیجانات منفی به وجود می آیند ، موجب فرسودگی و اختلالات و کند ذهنی می گردد.
6-3-عفونت ها
عفونت ها دو نوع هستند: مننژیت و آنسفالیت.
التهاب مغز (بیماری آنسفالیت) یا التهاب پرده های مغز (مننژیت) در اثر عفونت هاب باکتریایی، یا ارگانیسم های سلی به وجود می آید. گاهی التهاب مغز به ضایعاتی منجر می شود که گردش ماده مغزی – نخاعی را متوقف کرده و موجب هیدروسفالی (تجمع مایع در مغز) می گردد. مننژیت در اوان کودکی رخ می دهد و با آنتی بیوتیک ها قابل درمان است ، ولی آنسفالیت معمولاً به وسیله ویروس های مثل آبله مرغان ، سیاه سرفه ، سرخک و آنفلونزا بروز می نماید. بنابراین درمان آن با آنتی بیوتیک ها نتیجه بخش نیست.
7-3-عوامل محیطی، اجتماعی و فرهنگی
عوامل محیطی بسیاری در میزان بهره هوشی و سازگاری کودکان و از جمله عقب ماندگان ذهنی تاثیر دارد. این علل شامل فقر ، ناپایداری خانواده ، کمبود تغذیه ، وضعیت بد اقتصادی و اجتماعی ، محرومیت های فرهنگی و استرس های مکرر در محیط زندگی کودک می باشد.
ارائه ندادن تسهیلات و برنامه های آموزش و پرورش که معمولاً بر اثر فقر فرهنگی و محیطی و اقتصادی و اجتماعی می باشد.
خانواده ها و محیط های که همواره جوی مضطرب و متشنج دارند و هم چنین والدینی که مدام کودک خود را سرزنش و تنبیه می نمایند. باعث می شوند تا کودک از لحاظ عاطفی رشد سالم و طبیعی و سازگار با محیط نداشته باشد و دچار نارسائی های هوشی گردد.
جمع بندی:
در این نوشته از مطالب مجله توانبخشی هوش کالا به علل عقب ماندگی ذهنی پرداختیم. اشاره کردیم که در یک تقسیم بندی کلی این عوامل را به سه دسته کلی تقسیم می کنند. علل پیش از تولد ، حین تولد ، پس از تولد و عوامل محیطی.
ذکر کردیم که علل پیش از تولد مهم ترین و تاثیرگذازترین عوامل می باشند. پس اگر قصد پیشگری از عقب ماندگی ذهنی را دارید ، باید قبل از بارداری اقدامات موثر را انجام داهید.
شما خوانندگان محترم می توانید نظرات و پیشنهادات خود را نسبت به این مطلب در قسمت نظرات مطرح نمایید.
برخی از منابع:
What You Should Know About Intellectual Disability
wikipedia
isna